Ioania Bölgesi’nin 12 kentinden biri olan Teos, sanatçıların Anadolu’da örgütlendiği ilk kent olma özelliğiyle tarihe geçmiş. İzmir’in Seferihisar ilçesi, Sığacık Mahallesi’nde küçük bir yarım adaya kurulu bu antik liman kenti bugün İş Bankası’nın da desteğiyle tekrar hayata döndürülüyor. 2010 yılından bu yana Prof. Dr Musa Kadıoğlu ve ekibi tarafından bölgede yürütülen kazı çalışmaları Anadolu’nun en büyük Dionysos tapınağını da ortaya çıkartmış. Helenistik dönem surunun çevrelediği bölgede Akropolis, Dionysos Tapınağı, Tiyatro, Bouleuterion (Meclis Binası), Agora, Agora Tapınağı, büyük bir sarnıç ve Kuzey-Güney olmak üzere iki antik liman yer alıyor. Kazı çalışmalarına katıldığımız Teos Antik Kenti Prof Dr. Musa Kadıoğlu ile yerinde inceledik.
Hocam öncelikle sizi tanıyabilir miyiz?
Adım Musa Kadıoğlu. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Klasik Arkeoloji Bölümü Anabilim Dalı öğretim üyesiyim. Aynı fakülteden mezunum ve yüksek lisans yaptım. Doktoramı 2002 yılında Almanya, Freiburg Albert Lüdwigs Üniversitesi’nde tamamladım. 2006 yılında doçent ve 2011 yılında profesör olarak çalışmalarıma devam ediyorum. 2010 yılından itibaren de bu büyük projeyi ekibimle birlikte sürdürüyorum.
Arkeoloji neden önemlidir?
Çünkü geçmişimizi bilmezsek geleceğimizi kuramayız, kurgulayamayız… Arkeoloji olmadan da geçmişimize bir bakışımız olamaz. Bizden önce bu topraklarda birçok uygarlık yaşamış. Birçok problem çözmüşler. Bunları bugün arkeoloji sayesinde biliyoruz.
Prof. Dr Musa Kadıoğlu
Tarihte ilk arkeolojik kazı nerede gerçekleşmiş?
Anadolu’da Osman Hamdi Bey’in zamanında kazılar başlıyor. 1800’lü yılların sonlarında. Tarihte ilk kazı çalışması ise muhtemelen Pompei’de gerçekleşmiştir. İlk kazı çalışmaları için Antik Roma Kenti daha cazip gelebiliyor.
Teos’un tarihteki önemi nedir?
Teos devleti özellikle eğitim ve ticari açıdan önemli bir kent. Kurmuş olduğu kolonilerle hem Abdera İskeçe yakınlarında hem de Kırım’da kurmuş olduğu Fanagorya ile ticari açıdan önemli bir kent olmuş. Tüm bu kolonilerden önce zengin olması açısından Naukratis’te Panhellenion tapınağının yapımında yine Teos’u sayabiliriz. Sosyal anlamda düşünürsek ünlü lirik şair Anakreon da Teosludur mesela… Ya da Aristotoles’in kütüphanesini satın alan tarihçi Apelikon Teosludur.
Anadolu’nun en büyük Dionysos tapınağı
Dionysos’un Teos’la bağlantısı var mı?
Her kent antik dönemde Dionysos’un doğum yeri olarak kendini öne çıkarır. Teoslular da doğum yeri burası olmasa da yılın bazı günlerinde çeşmelerinden şarap aktığını dile getirerek Dionysos’un doğum yerinin Teos olduğunu söyler.
Teos’un diğer antik kentlerden farkı ne?
Baktığımız zaman mimari olarak Efes, Foça gibi bunların hepsi birer kent devleti. Bilimde ileri olduğunu söyleyebiliriz. En azından lirik şair Anekreon’dan ve Dionysos Sanatçılar Birliği‘nin buraya yerleşmesinden dolayı sanata düşkün bir kent olduğu söylenebilir. Anadolu’daki en büyük Dionysos tapınağının burada inşa edilmiş olması, Hermogenes’in ilk yapısının bu olması diğer kentlerden burayı ayırıyor.
Peki siz kaç yıldır Teos bölgesinde kazı çalışması gerçekleştiriyorsunuz? Ne gibi bulgular ortaya çıkarttınız?
Teos’ta Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın izinleriyle Ankara Üniversitesi adına ekibimle 2010 yılından bu yana çalışmalarımızı sürdürüyoruz. 30 yıllık bir proje bu. 10 yılı geride bıraktık. Önümüzde üçte ikilik bir kısmı kaldı. Burada bulabildiğimiz veriler kentin cadde sokak ortogonal bir sisteme ait olmadığını bu arkeolojik kazılarda ortaya koyduk. Teos’un kuzey İyonya’da önemli bir seramik üretim merkezi olduğunu arkeometrik olarak ortaya koyduk. Ne antik kaynakların verdiği bilgi ne de diğer kaynakların bize aktardığı büyük bir tapınağın (yani Efes-Artemis Tapınağı, Didim-Apollon Tapınağı kadar büyük bir tapınağın) Teos’ta varlığını yaptığımız mimari kazılar ispatlamıştır. Ekim 2016’da bulduğumuz kira sözleşmesi niteliği taşıyan ve hukuki terimler ile pek çok ayrıntıya yer vermesi açısından çok değerli olan 2 bin 200 yıllı yazıt da Teos’ta çıkarttığımız en önemli parçalardan.
“Emekli olmadan bu işi bitirmek istiyorum”
Peki Teos’ta gerçekleştirmek istediğiniz öncelikli amacınız nedir?
Şimdi Teos 2010 yılı öncesi atıl bir durumda gezilemeyen çok az turist sayısı olan bir kentti. Biz burayı geçen 10 yılda bir arkeolojik alana dönüştürdük. Bir açık hava müzesine, ArkeoPark‘a dönüştürdük. Tabii bu her geçen gün gelişiyor. Mimari yapılarımızı yavaş yavaş anlamaya çalışıyoruz. Bunun gelecekte Teos’un her gruptan insana hizmet vereceği bir açık hava müzesi olmasını istiyoruz. Yapıların kazılmasıyla restore edilmesiyle gezilebilir bir yer olmasını istiyoruz. Tabii ki İş Bankası’nın sponsorluğu, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Yaşar Holding yönetim kurulu üyesi Feyhan Yaşar’ın başından beri verdiği destekle özellikle Dionysos tapınağının kazılması ve restorasyonu bizim birinci amacımız. Açıkçası ben en azından emekli olana kadar bu işi bitirmek istiyorum. 10 yılda bu gördüğünüz altyapıyı oluşturduk. Çoğu 30 yıllık kazı da bu kadarı yoktur.
Buradan çıkarılmış yurt dışında sergilenen parçalar var mı?
Roma’da ki Pantheon’un giriş kapısının eşik taşı buradaki ocaklardan çıkan Afrikano mermerinden inşa edilmiştir. Teos, bu siyah-yeşil renkli mermerin çıktığı tek bölge. Leiden Müzesi’ndeki Dionysos başı buradan gitmiş. British Museum’daki kabartamalar da buradan gitmiş. İskoçya’da bulunup Teos’tan giden Asylia Yazıtları yine bugün yurt dışında özel koleksiyonlarda sergileniyor.
700 yaşındaki zeytin ağaçlarına kimlik verilecek
Bölge zeytin ağaçlarıyla da dikkati çekiyor. Bu ağaçların özellikleri nedir?
Ağaçlarla ilgili en yakın zamanda kimlik bilgisi oluşturacağız. Bu kimlik bilgisinde yaşı, eni-boyu, cinsi, ne kadar zeytin çıktığı böyle bilgileri toplayacağız. Anıt ağaçlar var ama henüz bunların kimlik bilgilerini oluşturamadık. 600-700 yıllık zeytin ağaçları var bölgede. Buraya bir çok ziyaretçimiz zeytin ağaçlarını görmek için geliyor.
Dionysos Sanatçılar Birliği için Teos ne gibi bir önem taşıyor?
M.Ö ikinci yüzyılda Dionysos Sanatçılar Birliği’nin Anadolu kolu Teos’a yerleşiyor ve burada kalıyor. Bununla ilgili Teos’ta ortaya çıkardığımız bir yazıtımız var. Daha sonra 2. yüzyılın ortalarına doğru uyumsuz tavırlardan dolayı kovuluyorlar. 100 yıl kadar Teos’ta kalan Dionysos sanatçıları adına darp edilen gümüş sikkeler de bulunuyor.