Dünya siyasetinde bir ülkenin dünyadaki konumu, resmi ideolojisi, uyguladığı politikalar vb. dışında liderlerinin adıyla gündeme gelmesi siyasi açıdan otoriterleşmenin göstergesidir. Soğuk Savaş döneminde ABD ve SSCB’den söz ederken, bu iki federe devleti başkanları Donald Trump ve Vladimir Putin ile anmaya başlamamız da çoğulcu ve katılımcı birer demokrasiye işaret etmiyor… Zaten her ikisi de ülke sınırlarını yabancıların girişine kapatmaya ve coğrafi açıdan genişletmeye yönelik, milliyetçi temelli politikalar izliyor.
Sinemacılar Kırım’ın işgali ve Ukrayna’ya savaş açılmasıyla başlayan süreçte birçok film üretti, çoğu belgesel. Bazıları doğrudan bazıları da dolaylı olarak 1999’dan 2012’ye kadar iki dönem başbakan iki dönem başkan olarak görev yapan, 2012’den bu yana aralıksız bu makamda bulunan Başkan Putin’i eleştiriyor.
27. Selanik Belgesel Festivali’nde izlediğim Connected ve Mr. Nobody Against Putin adlı filmler de bunların iki yeni örneği.
Dünya prömiyerini yaptığı Sundance Film Festivali’nde Dünya Sineması Belgesel Jüri Özel Ödülü kazanan
Mr. Nobody Against Putin (Bay Hiç Kimse Putin’e Karşı) belgeselinde okullarda Rusya’nın Ukrayna’ya askeri müdahalesini desteklemek için yapılan propaganda faaliyetleri kapsamında okunması gereken metinlerden birinde Rusçası bizim okuduğumuz halinden daha zor telaffuz edilen “demilitarizasiya” ve “denazifikasiya” sözcükleri geçiyor. Metni okuyan öğretmenin dili dönmüyor bir türlü, konuşmayı videoya kaydeden belgeselin kahramanı Pavel “Paşa” Talankin silahsızlandırma anlamına gelen “demilitarizasiya”yı es geçip Nazilerden arındırılma anlamına gelen “denazifikasiya” demesini tavsiye ediyor.
Bakır madenciliği tesisleri nedeniyle dünyanın en toksik bölgelerinden biri olan Ural Dağları’ndaki Karabaş şehrinde bir okulda özel etkinlikleri düzenlemekten ve bunların video kayıtlarını yapmaktan sorumlu öğretmen Pavel Talankin’in okullarda savaş propagandasına karşı çıkmasını konu alan bir belgesel “Mr. Nobody Against Putin”. Milliyetçi ve yurtsever faaliyetlerin yerine getirildiğini kaydedip bildirmesi beklenen Talankin, Internet’te gezinirken bir yurt dışı siteye meramını anlatmasıyla başlayan süreci izliyoruz bu filmde… Yaptığı kayıtlar ve kendi tuttuğu video günlükleriyle birlikte ülkeyi terk etmesine yardım edildi ve ortaya David Borenstein imzalı “Mr. Nobody Against Putin” çıktı…
Yüksek tempolu, müzikli, hümanist, ironik bir hiciv bu belgesel. Çok rahat ve keyifli izleniyor. Tarafını net olarak belirleyerek, derdini gayet iyi anlatıyor: Devlet ve medya aracılığıyla yetişkinlerin savaşı destekleyen eylemlere yöneltilmesi yetmezmiş gibi okul müfredatlarının, henüz kendi iradelerini kullanamayacak yaşta olan öğrencilerin zihinlerini savaş propagandasıyla doldurulması… Bu okulu ve şehri bir Rusya mikrokozmosu olarak değerlendirerek, Talankin’e ülkesini ve insanlarını çok seven, hakiki yurtsever kimliği tanımlayarak yapılmış bir film. Yeldeğirmeniyle savaşan Don Kişot hali var Talankin’de. Filmin yapım ekibi konjonktüre uygun bir fırsat yakalayıp bunu iyi değerlendirmiş. Rusya ya da herhangi bir devlet cephesinden bakınca “münferit eylem” denecek bir belgesel olarak etki alanını kısıtlaması da akıllıca bir tavır, bu ilginç zamanlarda.
Aradığınız muhalefete ulaşılamıyor
Putin yönetimine karşı köklü ve örgütlü bir hareketin tarihçesini ise Connected adlı belgesel ele alıyor. Yönetmen Vera Krichevskaya, önceki filmi Tango with Putin’de (Putin ile Tango) Rusya’nın 2010’da kurulan tek bağımsız televizyon kanalı Dozhd TV’nin Ukrayna ile savaş başladığında kapatılmasını konu almıştı. Krichevskaya da kurucularından biriydi. Kelimenin çoklu anlamlarının -bağlı, bağlantılı, ilişkili, ilgili- tümünü kapsayan Connected son derece ilginç bir çalışma. Soğuk Savaş’ın sürdüğü ’70’li yıllarda başlayıp Rusya’nın Ukrayna’ya saldırmasından hemen öncesine sona eren bir süreç filmin ilginç arka planını oluşturuyor. Bu arşiv görüntülerinden en ilginci de bugün Donald Trump ve Vladimir Putin arasındaki dostane tavırların 1973 yılında ABD Başkanı Richard Nixon ile SSCB Devlet Başkanı Leonid Brezhnev arasında da görüntülenmiş olması.
2024 yılında bulunduğu Kharp “ceza kolonisi”nde (artık gulag denmiyor) ölen Rusya’nın muhalefet lideri Aleksey Navalni’ye destek veren filantropist Dmitry Zimin’in yaşamöyküsü ise ön planda anlatılıyor. New York Borsa’sında işlem gören ilk Rus şirketi olan Vimpelcom’u birlikte kurduğu Amerikalı ortağı Augie Fabela’nın anlatıcısı olduğu ve Zimin ile uzun söyleşilerin de yer aldığı Connected, açıklık anlamına gelen Glasnost’tan bugüne uzanan bir iş ortaklığının nasıl kurulduğunu ve evrildiğini anlatıyor. Stanford Üniversitesi’nde Uluslararası Siyaset master’ı yapmış, girişimci Meksikalı göçmen çocuğu Fabela ve SSCB ailesi sürgün edilmiş Rus Yahudisi, çok gizli statüsünde çalışmalar yapacak mertebeye ulaşmış radyo uzmanı, mühendis Dr. Zimin’in etnik kökenlerinin ve mesleklerinin onları nasıl yönlendirdiği, hangi saiklerle hareket ettikleri ve kime dönüştükleri merakla dinleniyor Connected’da. Bu iki karakterin tanıklığına dayanan, onların bakış açısından olayları değerlendiren, arşiv görüntülerinin de kullanıldığı bu uzun röportaj – belgesel Rusya’nın otoriterleşmesini eleştiriyor. Zimin, ülkesinin vardığı noktaya ne kadar üzüldüğünü, uğradığı düşkırıkılığını defalarca yinelerken Fabela da onun Ukrayna’ya saldırıyı görmeden ölmesinin isabet olduğunu dile getiriyor.
Zimin’in servetinin yüzde doksanını bağışladığı, Rusya’daki benzer faaliyetleri casusluk olarak değerlendiren bir yasanın çıkarılması üzerine ülkeden ayrılan Dynasty Foundation’ı kurması, Fabela’nın polisliğe başlayıp Ukrayna’ya desteğe gitmesi gitmesi gibi ilginç ve irdelenmeye değer bir noktaya varıyor bu film. 88 yaşındaki Zimin’in ölümcül olmayan bir kanser dışında hastalığı olmadığı halde İsviçre’de ötanazi uygulama kararını açıklamadan önce, Tabela ve ailesini bir yat gezisinde topladığı sırada yapılan kayıtların önemli yer tuttuğu bu film hem bütün referanslarıyla merakla izleniyor hem de daha fazla araştırma yapmak, ilişkilerin doğasını anlamak ve devamını getirme isteği uyandırıyor izleyicide.