”Bunu bir karşılık beklemeden, yalnızca sorunla yüzleşme ve bir çözüm bulma zevki için yaptık; düşündük ki, eserlerine ilişkin hakları konusunda bir soru işareti olduğunda, sanatçı herkesten daha haklıdır.” Seth Siegelaub, 24 Şubat 1971(1)
The Guardian’da geçen hafta yer alan bir haberde, 2006’da Avrupa Birliği kapsamında sanatçıların haklarını korumak adına yürürlüğe giren Artist’s Resale Right yönergesi doğrultusunda yasal haklarını kullanan sanatçılardan bahsedildi. Bu yönerge sanatçının eserinin ilk satışından sonra aracılar tarafından gerçekleşen satışlarında, sanatçıya yüzdelik verilmesini yasalarla bağlıyor. 2006’dan bu yana bu yönerge ne kadar uygulandı?
Birleşik Krallık’ta önde gelen bir grup sanatçı uzun bir sessizlikten sonra güçlerini birleştirip, eserlerini satan sanat tacirlerine ve müzayede evlerine karşı yasal bir atağa geçtiler. Bu sanatçıların arasında ressam Maggi Hambling ve Henry Moore’un kızı Mary Moore da var. Hambling, ”Yasa uzun zamandır olmasına rağmen, bir sürü sanat taciri ve müzayede evi halen bu ödemeleri yapmıyorlar. Tabi ki bütün aracıların sahtekar olduğunu düşünmüyorum. Ama herkesin doğru olanı yapma vakti geldi. Balayı artık sona erdi. Sanatçıların ve mirasçılarının finansal durumu genelde kötü. Eserlerin ilk satışında zaten galeriler satış üzerinden en az %50 pay aldıklarından sanatçının eline çok az bir meblağ geçmiş oluyor. Mesela benim 1970 yılında 500 pounda satılan bir eserim, önümüzdeki ay 2000 pounda el değiştirecek ve ben tabi ki bu satıştan pay almayı isterim.” diyor.
Sanatçının Hakları
Artist’s Resale Right (Sanatçının Tekrar Satış Hakkı) yönergesine göre, sanatçının üçüncü bir aracı ile yapılan 1000 pound üzeri satışında %4 pay alma hakkı var. Ayrıca sanatçının ölümünden sonra yasal varisi 70 yıl boyunca bu haklarını korumaya devam ediyor. Eserlerin uçuk fiyatlardaki satışlarını düşünürsek %4 oldukça ufak bir miktar. İnternette eserinizin telifi için ne kadar pay alacağınızı hesaplamanız için siteler mevcut. Eserin devir satışından sanatçının alacağı en yüksek miktar 12.500 pound.(2)
Avrupa’da faaliyet gösteren Artist’s Collecting Society (ACS) ve Design and Artists Copyright Society (DACS) gibi oluşumlar bu tarz ödemeleri ve eserlerin satışlarını takip ederek, üyesi olan sanatçılar adına topluyor. Bu kurumların çıkarı ne diye sorarsanız, devamlılıklarını sürdürmek adına, üye olan sanatçılardan belli bir komisyon alıyorlar.
Bu kuruluşlardan biri olan ACS, 2006 yılında Society of London Art Dealers (SLAD) ve British Art Market Federation (BAMF) isteği üzerine Bridgeman Sanat Kütüphanesi’nin kurucularından Harriet Bridgeman tarafından kuruldu. Üyesi olan 500 sanatçı arasında Lucian Freud, Dame Laura Knight, Frank Auerbach, Howard Hodgkin, Paula Rego ve Christopher Le Brun gibi isimler var. Ressam Maggi Hambling de sadece üye olmakla kalmamış, yönetim kurulunda da faaliyette bulunuyor.
Kapalı Kapılar Ardında
ACS’nin yöneticisi Bridgeman,”Problemin boyutları tam olarak bilinmiyor. Bunun en büyük sebebi, aracıların yasal zorunluluk olmasına rağmen satış rakamlarını açıklamamaları. Üstelik bu konuda araştırma yapmamıza da engel oluyorlar.’ diyor.
DACS’nin yönetilerinden Gilane Tawadros’un açıklamaları Bridgeman’den çok farklı değil: ”Usulsüz davranan aracıların yanı sıra sanatçıların finansal iniş çıkışlarından anlayarak patent haklarını ödeyen Victoria Miro ve Lisson gibi kuruluşlar da var. Hepimiz biliyoruz ki bir sanatçı Turner ödülünü kazansa bile finansal durumu kötüye gidebilir. Ne yazık ki sanat pazarı çok denetlenmeyen bir alan. ARR gibi düzenleyici yönergeler aracıların çok işine gelmiyor.”
DACS üyesi olan bir mirasçı, ”Aracılar belli bir yüzdeyi vermek zorunda olmalarına rağmen vermiyorlar. Satış işlemleri kapalı kapılar ardında yapıldığı için ne satıldığı, ne kadara satıldığı, kime satıldığını çoğu zaman bilmiyoruz” diyor.
Londra Sanat Bayileri Derneği (SLAD) başkanı Christopher Battiscombe, Birleşik Krallık’ta bulunan 9000 aracının sadece 1000 tanesinin herhangi bir ticari topluluğa bağlı olduğunu söylüyor. Derneklerine üye olan 130 aracıyı ARR hakkında bilinçlendirmek için sık sık seminer verdiklerini belirtiyor. Battiscombe’ye göre ”Bizim altımızda bulunana aracıların çoğu doğru olanı yapıyor, asıl problem bizim dışımızda kalanlarda ”
ARR davaları için çalışan avukat Simon Stokes’un açıklamaları, yönergenin doğru uygulanmasında sanatçıya dönecek finansal destek hakkında bir fikir sahibi olmamızı sağlayabilir. 2012 yılında ARR davaları sonucu bu kurumlar sayesinde toplanan miktar 10.5 milyon pound.
Türkiye’de Sanat Hukuku
Sanat hukuku konusunda ülkemize baktığımız zaman Anayasanın 64. maddesinde belirtildiği üzere, ”Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçıyı korur”(3). Peki gerçekten korur mu? 1952’de hazırlanan Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda yer alan ”Eser sahibine eserin değerinde sonradan (ikinci, üçüncü, vd. satışlar ile) meydana gelen artışlardan pay talep etme hakkı veren pay ve takip hakkı”nın 2010 yılına kadar uygulanması Bakanlar Kurulunca çıkarılacak bir kararname ile belirlenecek usul ve esaslar çerçevesine bağlıydı. Bugün yüksek fiyatlarla sonraki satışları yapılan sanat eserlerinden eser sahipleri ve mirasçılarının pay ve takip hakkı vardır.
Buradan Birleşik Krallığa selamlar olsun. Peki biz sanat hukuku hakkında ne biliyoruz?
(1) http://saltonline.org/media/files/indeed_scrd.pdf
(2) http://artistscollectingsociety.org/arr-calculator/
(3)http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/anayasa.maddeler?p3=64
Ayrıca ; Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun Avrupa Birliği Mevzuatını Uyumu http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/frmmakale/2006-1/4.pdf
Kaynaklar
http://www.theguardian.com/artanddesign/2014/oct/12/artists-threaten-legal-action-resale-royalties
http://www.ongoren.av.tr/newsletter/Newsletter1211.aspx
http://www.dacs.org.uk/for-artists/artists-resale-right
http://artistscollectingsociety.org/
http://en.wikipedia.org/wiki/Resale_Rights_Directive
Fotoğrafların Kaynakları
http://farm4.static.flickr.com/3178/2778484251_1e5941511f.jpg