Yakın geçmişte müdahaleye uğrayan sanat yapıtları ve “Müdahale Var mı?”dan "Kesin Bilgi: Müdahale Var!"a dönüşen sergi üzerine…
Dokuz gün süren 32. İstanbul Kitap Fuarı ve 23. İstanbul Sanat Fuarı dün (10 Kasım 2013) sona erdi. Fuara damgasını vuransa, Sanat Fuarı kapsamındaki Müdahale Var mı? adlı bölümde yer alan, Nova Kozmikova’ya ait resme yönelik müdahale oldu. “Başbakana hakaret edildiği” düşüncesiyle şikâyette bulunan bir vatandaşın girişimiyle harekete geçen savcılık, resme yönelik hukuki süreci başlatınca fuarın son iki gününde resim sergilenemedi.[1]
Nova Kozmikova’nın Akıyordu! adlı kolaj çalışması, “hakaret”, “müstehcenlik”, “aşağılama”, “kin ve nefrete teşvik” vb. gerekçelerle türlü yollara müdahaleye uğrayan ve hakkında inceleme başlatılan ilk sanat yapıt değildi; muhtemelen de son olmayacak. İşte yakın geçmişte yaşanmış benzer müdahalelere ilişkin birkaç örnek daha:
2012 yılı Mayıs ayında sanatçı Brett Murray’ın, Güney Afrika Devlet Başkanı Jacob Zuma’yı Lenin’i andıran bir pozda; fakat cinsel organı görünecek bir biçimde tasvir etmesi[2], Zuma’nın lideri olduğu Afrika Ulusal Konseyi (ANC) üyeleri ve destekçileri arasında büyük bir infial yaratmıştı.
The Spear [Mızrak] adlı resmin Johannesburg’taki Goodman Gallery’de sergilenmesi ve City Press adlı bir gazetede yer bulması sonucunda Afrika Ulusal Konseyi, bir basın bildirisi yayınlayarak gerek galerinin gerekse gazetenin geri adım atmamaları durumunda, her iki kurumu da Yüksek Mahkemeye vermekle tehdit etmişti. Goodman Gallery geri adım atmamış; fakat kamuoyu baskısına ve medya boykotuna direnemeyen City Press, resmin görsellerini internet sayfasından kaldırmak zorunda kalmıştı.[3]
Murray’ın, resmin altında herhangi bir kötü niyet olmadığını belirtmesine, asıl amaçladığının Güney Afrika’nın söylemindeki iktidar ve ataerkillik vurgusunun hicvedilmesi olduğunu vurgulamasına rağmen “müstehcen”, “kaba” ve “düzeysiz” olduğu düşünülen yapıta yönelik tepkiler devam etmiş ve galeriye gelen iki kişinin resmi boyalarla tahrif etmesiyle doruk noktasına ulaşmıştı.[4]
Geçtiğimiz ağustos ayındaysa benzer bir tepkinin muhatabı Rus sanatçı Konstantin Altunin olmuştu. Altunin’in, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’i pembe-beyaz bir sabahlık ve başbakan Dmitri Medvedev’i de kadın iç çamaşırları içinde tasvir ettiği resmin sergilendiği St. Petersburg’taki Museum of Power [İktidar Müzesi] polis baskınına uğramış ve Altunin’in resminin de içinde bulunduğu dört resim alıkoyularak sergi kapatılmıştı. Toplatılan diğer resimlerin de “gay-karşıtı” yasalara öncülük eden Vitaly Milonov ve Yelena Mizulina gibi siyasetçileri tasvir ettiği belirtilmişti. Resimlerin toplatılma gerekçesi olarak mevcut yasalara aykırı oldukları gösterilse de bu yasaların neler olduğu açıklanmamıştı.[5]
Önceki iki durumdan farklı; fakat yine de dikkat çekici bir başka müdahale öyküsü de birkaç hafta önce Norveç’te yaşanmıştı. Sanatçı Vanessa Baird’e ait olan ve Oslo’daki Sağlık ve Bakım Hizmetleri Bakanlığı binasında yer alan üç resim, bazı kurum çalışanların şikâyetleri üzerine bulundukları yerlerden kaldırılmıştı. Kurum çalışanlarının şikâyetinin altındaki gerekçeyse resimlerden birinin, 2011 yılında Anders Behring Breivik’in yapmış olduğu terör saldırısını anımsatıyor olmasıydı. Norveç Kamusal Sanat kurumu tarafından sipariş edilen resimler, her ne kadar söz konusu terör saldırısından daha önce yapılmış olsalar da kendileri için bir başka yer bulunana dek bulundukları yerlerden kaldırıldılar.[6]
Türkiye’ye geri dönecek olursak, 67 sanatçının katılımıyla gerçekleştirilen ve küratörlüğünü Ali Şimşek’in yaptığı Müdahale Var mı? adlı serginin arka planını Gezi Direnişi oluşturuyordu. Sergide yer alan yapıt nedeniyle ifadesine başvurulan Ali Şimşek, “Bu yapıtın hakaret içerdiğini kabul ediyor musunuz?” sorusuna “Hakaret olduğunu düşünmüyorum. Bu bir sanat yapıtı, küratör olarak sanatsal özgürlükler çerçevesinde sanata müdahale etmeye hiç hakkım yok” şeklinde yanıt verdi. Nitekim çalışmasına ilişkin inceleme başlatılan Nova Kozmikova da yapıtın herhangi bir hakaret amacını taşımadığını vurgulayarak, aslında “Başbakanın Gezi Parkı olayları sırasında gösterdiği tutuma karşı kişisel bir eleştiri olduğunu” belirtiyordu.[7]
“Hakaret” mi; yoksa “kişisel eleştiri” mi? Bir yanda “hakaret” edildiği gerekçesiyle savcılığa taşınan bir şikâyet, diğer yanda ortada bir hakaret olmadığına yönelik bir savunma. Savcılığın yürüteceği incelemenin, sınırları kolayca belirlenemeyecek ve üzerinde tartışmayı gerektiren açık uçlu ifadeler olan hakaret, kişisel eleştiri ya da müstehcenlik gibi kavramları nasıl çerçeveleyeceğini önümüzdeki günlerde göreceğiz.
Ancak düne döndüğümüzde asıl üzerinde durulması gereken, müdahaleye uğrayan Müdahale Var mı? sergisi sanatçılarının müdahaleye yönelik tepkileriydi. Kozmikova’nın resmine ilişkin inceleme başlatılması sonucu sergileme alanındaki yerinin boş kalmasının ardından sergiye katılan tüm sanatçılar ortak bir tavrın altına imza atmış; videoların oynatıldığı ekranlar duvara doğru çevirmiş, heykel ve resimleri kalın siyah poşetlerle kaplamışlardı. Sonuçta sergi, –bu kez de sergiye katılan sanatçıların müdahalesine uğrayarak– tam bir müdahale alanına dönüşmüş ve Kesin Bilgi: Müdahale Var! adını almıştı. Böylelikle sanatçı da alanları kendine göre yeniden biçimlendirmek isteyen müdahaleler karşısında kendi mücadelesini ortaya koymuş oluyordu.
[1] http://t24.com.tr/haber/sanata-mudahale-var-mi-var/243605
[2] http://en.wikipedia.org/wiki/The_Spear_%28painting%29
[3] http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-18115724
[4] http://www.theguardian.com/world/2012/may/24/jacob-zuma-spear-painting-anc
[7] http://www.evrensel.net/haber/71817/kesin-bilgi-mudahale-var.html#.UoD7SY2W53k
